Ο Μίκης Θεοδωράκης πέρασε στη Μακρόνησο ίσως τον πιο δύσκολο χρόνο της ζωής του, από το φθινόπωρο του 1948 μέχρι τον Αύγουστο του 1949. Τότε μεταφέρθηκε εκεί από την Ικαρία όπου ήταν εξόριστος.
Εκεί πέρασε μάλλον την χειρότερη εμπειρία της ζωής του. Τόσο κακή που δεν άντεχε να στην θέα του νησιού από τις ακτές της Αττικής, χρόνια αργότερα.
«Για πολλά χρόνια, το μόνο που δεν μπορούσα ποτέ να αντιμετωπίσω, ούτε καν να δω, ήταν η Μακρόνησος. Θυμάμαι, μια φορά, μετά από πολλά χρόνια, το 60, πήγαμε εκδρομή στο Σούνιο και γύρισα την πλάτη μου. Αλλά κάτι με τραβούσε. Και κάνω έτσι. Και μόλις είδα το νησί, λιποθύμησα», «Στη Μακρόνησο, αισθανόσουνα εκεί ότι είσαι τίποτα. Ήσουν μόνος σε μια ερημιά, σε ένα βράχο επάνω, στην ερημιά, ήταν σκηνές πολλές αλλά δεν τις έβλεπες και ήταν μακριά η μια με την άλλη. Ήσουν τελείως μόνος. Και ξαφνικά, καθώς κοιμόσουνα, έβλεπες φλόγες, είχανε πετρέλαιο και βάζανε φωτιά στην σκηνή, εκεί που κοιμόσουν» έχει πει ο ίδιος σε συνέντευξή του στον Στέλιο Κούλογλου.
«Και μετά έπεφτε άγριο ξύλο. Πες μου, πως αντέχει αυτός ο άνθρωπος. Στα κλασσικά βασανιστήρια στην Ασφάλεια, είχες την αναμονή και μετά το ξύλο, όσο αντέξεις. Μετά είσαι εξαντλημένος. Και πονάς πολύ. Αλλά αυτό γίνεται μέσα σε δυο-τρεις ώρες. Και πας στο κελί σου πάλι. Στην Μακρόνησο ήταν μήνες, δημιούργησε θύματα τα οποία υποφέρουν ακόμα.
Εγώ έχω φίλο μου, πιο μεγάλο από μένα, έκτοτε παίρνει φάρμακα, έχει κρίσεις γιατί δεχόταν πίεση επάνω σε όλο το νευρικό σύστημα. Υπήρχαν καίκια που πηγαίνανε από την Μακρόνησο στο Λαύριο, για να πάνε τους τρελλαμένους στα νοσοκομεία. Ηλεκτρικές εκκενώσεις…. που τελικά λες και έδιναν ραντεβού όλες μαζί στο στομάχι και στο κεφάλι. Νόμιζα ότι ανάβουν εντός μου πυρκαγιές, καιγόμουν και πονούσα. Το σώμα μου γέμιζε με κυματιστούς σπασμούς. Έχανα το αίσθημα της ισορροπίας».
Η Πρώτη Συμφωνία γράφτηκε εκεί: «Χωρίς αισιοδοξία δεν μπορείς να ζήσεις ούτε μία ώρα σε ένα τέτοιο στρατόπεδο»
«Στη Μακρόνησο χάθηκαν όλα τα αντίγραφα, γιατί εκεί απαγορευόταν να έχουμε γραφτά. Και τα ‘χανε πάρει όλα, τα είχανε βάλει κάτω στην παραλία, φύσηξε μια μέρα μια άλλη θύελλα, άνοιξε τα μπαούλα, πήρε τις νότες μου όλες ο άνεμος, γέμισαν τα συρματοπλέγματα με νότες και ένας παλιός συναγωνιστής φαίνεται ότι είχε χρησιμοποιήσει αυτό για το αποχωρητήριο.
Αλλά είδε ότι είναι νότες, το φύλαξε και μετά από καιρό μού το ‘στειλε και μου λέει: «Με συγχωρείς που είναι λίγο λερωμένο, αλλά εκείνη τη στιγμή δεν είχα τίποτ’ άλλο και πήρα τις νότες σου και στις στέλνω πίσω”… Θυμάμαι είχα τότε ένα έργο του Σοστακόβιτς κι αποσπάσματα από την Πρώτη Συμφωνία και πήγαμε στη σκηνή των στρατηγών. Ηταν εκεί ο Σαράφης, ήταν ο Μάντακας, ο Ηλιού, ο Αυγερόπουλος κι εκεί με μια μικρή ορχήστρα έδωσα τα πρώτα αποσπάσματα της Πρώτης».
Ο Μίκης άρχισε να σχεδιάζει την Πρώτη Συμφωνία όντας εξόριστος στην Ικαρία., αλλά την ολοκλήρωσε στη Μαρκρόνησο. Αφηγείται ο ίδιος:
«Εγώ ακόμα και μέσα στη Μακρόνησο εξέφραζα με τη μουσική που συνέθετα τότε την κατάσταση, όπως ακριβώς τη ζούσα και τη ζούσανε και οι άλλοι. Δεν εξωράιζα τίποτε, δεν αποσιωπούσα τίποτε. Γράφοντας τότε την Πρώτη Συμφωνία μου ήμουν 100% ο εαυτός μου με την πίστη μου, τους φόβους και την αγωνία μου, ακόμα και τις αμφιβολίες μου και φυσικά την ελπίδα και την αισιοδοξία μου. Γιατί χωρίς αισιοδοξία δεν μπορείς να ζήσεις ούτε μία ώρα σε ένα τέτοιο στρατόπεδο»
Η «εκδίκηση» του Μίκη: Η συναυλία και η παράσταση για ζωή του στο νησί – «Μία ατομική βόμβα θα εξάγνιζε τη Μακρόνησο»
Το 2003 ο Μίκης Θεοδωράκης επισκέφτηκε τη Μακρόνησο και έδωσε συναυλία εκεί. Ερωτώμενος για την επάνδοο του στο νησί σε συνθήκες ελευθερίας είχε πει: Ηταν μια ψυχική δοκιμασία, που δεν θέλω ούτε να τη σκεφτώ».
Το 2013 η θεατρική παράσταση «Μίκης Θεοδωράκης, Ποιος τη ζωή μου» παίχτηκε στο νησί, σε μία παράσταση με ιδαίτερο συμβολισμό.
Στο ερώτημα αν μια θεατρική παράσταση μπορεί να εξαγνίσει έναν τόπο μαρτυρίου απάντησε: τότε «Ίσως μόνο μια ατομική βόμβα».
