Υπάρχει μια Ελλάδα που δεν παραδίδεται εύκολα στον βιαστικό επισκέπτη. Μια Ελλάδα σμιλεμένη από την πέτρα και το νερό, όπου ο χρόνος δεν μετριέται με τα λεπτά του ρολογιού, αλλά με το πέρασμα των εποχών και την κίνηση των κοπαδιών. Στη νότια ραχοκοκαλιά της Πίνδου, εκεί που η Θεσσαλία σβήνει για να δώσει τη θέση της στην Ήπειρο, απλώνεται η λεκάνη του Ασπροποτάμου, του αρχαίου Αχελώου. Είναι ένας τόπος μύθων και σκληρής επιβίωσης, ένας τόπος όπου η ιστορία ψιθυρίζεται μέσα από το θρόισμα των αιωνόβιων πλατάνων και το βουητό των ορμητικών νερών.
Η αναζήτηση της αυθεντικότητας μας οδηγεί συχνά μακριά από τους χαρτογραφημένους τουριστικούς άξονες. Ο στόχος, αυτή τη φορά μας καλεί να εξερευνήσουμε μαζί με τον φωτογράφο Κωνσταντίνο Σοφικίτη, δύο εμβληματικά χωριά του νομού Τρικάλων: την Αθαμανία (παλαιά Μουτσιάρα) και το Γαρδίκι. Πρόκειται για μια βιωματική κατάδυση στην ψυχή της βλάχικης παράδοσης, στην αρχιτεκτονική της πέτρας και στην άγρια ομορφιά των Αθαμανικών Ορέων. Στόχος είναι να αποκρυπτογραφήσουμε τον κώδικα που κρατά αυτούς τους οικισμούς ζωντανούς, παρά την ερήμωση του χειμώνα, και να κατανοήσουμε τον βαθύ, σχεδόν μεταφυσικό δεσμό που φέρνει χιλιάδες ανθρώπους πίσω στα πατρογονικά τους εδάφη κάθε καλοκαίρι.
Η περιοχή αυτή, ενταγμένη στο δίκτυο Natura 2000, αποτελεί ένα οικολογικό θησαυροφυλάκιο και ταυτόχρονα ένα ζωντανό μουσείο ανθρώπινης ανθεκτικότητας. Από τον μυθικό βασιλιά Αθάμα μέχρι τους σύγχρονους νομάδες κτηνοτρόφους, η ιστορία εδώ γράφεται με ιδρώτα και αίμα, σε υψόμετρα που προκαλούν ίλιγγο.
Το σύνορο των κόσμων
Η διαδρομή από τα Τρίκαλα είναι μύηση. Αφήνεις πίσω σου τον Ληθαίο και το θεσσαλικό κάμπο, περνάς την Πόρτα Παναγιά με τα βυζαντινά ψηφιδωτά της, ανεβαίνεις τις στροφές του Κόζιακα. Στην Ελάτη, το γνωστό χειμερινό θέρετρο, σταματάς για καφέ, αλλά ξέρεις ότι ο προορισμός σου είναι πιο βαθιά, πιο ψηλά.
Το πραγματικό πέρασμα σηματοδοτείται από τη Γέφυρα του Αλεξίου. Σαράντα δύο χιλιόμετρα μετά την Ελάτη, ο δρόμος κατηφορίζει προς την κοίτη του Αχελώου. Εκεί κάτω, η γέφυρα δεν είναι μόνο τεχνικό έργο, είναι ομφαλός. Ο ήχος του νερού σκεπάζει κάθε σκέψη. Κοιτάζεις κάτω και βλέπεις τον ποταμό να σμιλεύει το φαράγγι με μια δύναμη που σου υπενθυμίζει ποιος κυριαρχεί εδώ. Στρίβεις αριστερά, ο δρόμος στενεύει. Ανηφορίζεις προς την Αθαμανία.
Η κυρά των υδάτων
Στα 960 μέτρα υψόμετρο, η Αθαμανία σκύβει κάτω από τη σκιά της Κακαρδίτσας, της ψηλότερης κορυφής της Πίνδου. Το χωριό είναι πνιγμένο στο πράσινο. Ο Γαρδικιώτης χείμαρρος το χωρίζει σε δύο συνοικίες, που ενώνονται με ένα ξύλινο γεφυράκι. Τα πετρόχτιστα σπίτια φαίνονται να φυτρώνουν από το ίδιο το βουνό. Στην κεντρική πλατεία, η εκκλησία της Αγίας Παρασκευής, χτισμένη το 1849, στέκει κάτω από τα κλαδιά αιωνόβιων πλατάνων. Εδώ, στα καφενεία, οι ντόπιοι μιλούν ακόμα για τη Δρακότρυπα, το παράξενο άνοιγμα στην κορυφή Περτούσα, που η τοπική παράδοση το αποδίδει στον δράκο που καταδίωξε η Αγία Παρασκευή. Το θηρίο, λένε, έπεσε με τέτοια ορμή στο βουνό που το τρύπησε και χάθηκε στην άλλη πλευρά.
Για όσους αναζητούν την αδρεναλίνη, η Αθαμανία είναι βάση για εξερευνήσεις. Η ανάβαση στην Κακαρδίτσα, τρίτη ψηλότερη κορυφή της Ελλάδας μετά τον Όλυμπο και τον Σμόλικα, ξεκινά από την πλατεία και περνά μέσα από δάση οξιάς, φτάνοντας στα 2.429 μέτρα. Από εκεί πάνω, όπως μου λένε, η Λίμνη των Ιωαννίνων και ο Αμβρακικός Κόλπος απλώνονται σαν χάρτης. Πιο προσιτή, αλλά εξίσου εντυπωσιακή, είναι η διαδρομή river trekking στο φαράγγι «Στενό», όπου περπατάς μέσα στην κοίτη του ποταμού, ανάμεσα σε γεωλογικούς σχηματισμούς που σου κόβουν την ανάσα. Και όλα αυτά όταν ο καιρός το επιτρέπει και με την συνοδεία έμπειρων συνοδών βουνού.
Κάτω στην κοίτη του Μουτσιαρίτη, ο Γιώργος Καλλός αντιπροσωπεύει μια νέα γενιά που επιλέγει να γυρίσει πίσω. Με σπουδές γεωπονίας από την Αθήνα, εγκαταστάθηκε στην Αθαμανία το 2004 για να δημιουργήσει πεστροφείο. «Το νερό του ποταμού είναι ο πιο σημαντικός συνεργάτης μας», λέει, καθώς παρακολουθεί τις δεξαμενές του. Η επιλογή του να ζήσει στα 1.000 μέτρα, να συνυπάρξει με τις αρκούδες που περιστασιακά επισκέπτονται την εγκατάστασή του, και να διατηρεί παλιά μονοπάτια στις πλαγιές, αποδεικνύει ότι η ορεινή Ελλάδα μπορεί ακόμα να κρατήσει τους νέους της, αρκεί να έχουν όραμα και επιμονή. Ωστόσο, οι δυσκολίες είναι παρούσες και η βοήθεια της πολιτείας είναι απαραίτητη.
Το περήφανο κεφαλοχώρι
Το Γαρδίκι είναι διαφορετικό. Αν η Αθαμανία είναι ησυχαστήριο, το Γαρδίκι είναι «πρωτεύουσα». Χτισμένο αμφιθεατρικά στην πλαγιά της Κουρούνας, είναι ένα από τα σημαντικότερα βλαχοχώρια της Ελλάδας, κλασικό «κεφαλοχώρι», όρος που υποδηλώνει οικονομική ισχύ και πολιτισμική επιρροή. Όλη η ζωή περιστρέφεται γύρω από το Μεσοχώρι, την τεράστια κεντρική πλατεία. Ένας γιγαντιαίος πλάτανος σκιάζει το χώρο, η πετρόκτιστη βρύση τρέχει παγωμένο νερό. Τα καφενεία βουίζουν από τάβλι και συζητήσεις, πολλές ακόμα στα βλάχικα, τη λατινογενή γλώσσα που επιβιώνει παρά τις δεκαετίες αστικοποίησης.
Το χωριό κουβαλά βαριά ιστορία. Αναφέρεται από την πρώτη οθωμανική απογραφή του 1454. Το 1943, όμως, οι γερμανικές εκκαθαριστικές επιχειρήσεις το πυρπόλησαν ολοσχερώς. Οι κάτοικοι το ξανάχτισαν πάνω στα ερείπια. Το Μνημείο των Πεσόντων στην πλατεία θυμίζει το τίμημα. Τα θρησκευτικά μνημεία μαρτυρούν την παλιά ευμάρεια: η Κοίμηση της Θεοτόκου (1700) με το εντυπωσιακό ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1843, το μοναστήρι της Αγίας Τριάδας (1750) με τις σπάνιες τοιχογραφίες, ο ναός των Αγίων Αναργύρων που συνδέεται με τον θρύλο του δράκου. Στο παλιό Δημοτικό Σχολείο, το Λαογραφικό Μουσείο φυλάσσει κειμήλια, φορεσιές και εργαλεία – την υλική μνήμη ενός τρόπου ζωής που αλλάζει, αλλά δεν χάνεται.
Ο τρανός χορός
Την ημέρα του Δεκαπενταύγουστου, το Γαρδίκι βρίσκεται στο απόγειό του. Το τριήμερο πανηγύρι είναι θεσμός. Μετά τη θεία λειτουργία, στήνεται ο «Τρανός Χορός» στην πλατεία. Οι κύκλοι σχηματίζονται με ιεραρχία που τηρείται αυστηρά, οι μεγαλύτεροι προηγούνται. Πολλοί φορούν τις περίτεχνες βλάχικες φορεσιές. Το κλαρίνο οδηγεί, η φωνή ακολουθεί:
«Ο Πλάτανος» –το αργό, μεγαλοπρεπές τσάμικο που συμβολίζει τη ρίζα και τη διάρκεια.
«Παιδιά από τον Ασπροπόταμο» –το τραγούδι-ταυτότητα, ύμνος στην περηφάνια της καταγωγής.
«Βαγγιωλίτσα» –το αγαπημένο συρτό στα τρία που ξεσηκώνει τους χορευτές.
Ο ρυθμός είναι διονυσιακός και ταυτόχρονα πειθαρχημένος. Είναι η στιγμή που το παρελθόν και το παρόν ενώνονται, που η διασπορά ξανασυγκεντρώνεται. Είναι η απόδειξη ότι αυτός ο τρόπος ζωής αντιστέκεται.
Γεύσεις της Πίνδου
Η κουζίνα εδώ είναι λιτή, βαθιά νόστιμη, βασισμένη στα προϊόντα της κτηνοτροφίας. Το αρνί και το κατσίκι που βόσκουν ελεύθερα στα αρωματικά λιβάδια έχουν γεύση που δεν συναντάς στην πόλη. Στις ταβέρνες δοκιμάζεις εξαιρετικά παϊδάκια, κοκορέτσι, «κεμπάπ» πρόβειο κρέας στη λαδόκολλα που λιώνει στο στόμα.
Οι βλάχικες πίτες αξίζουν ιδιαίτερη μνεία: «πλαστό» με καλαμποκάλευρο και χόρτα, η «μπατζίνα», λεπτή πίτα με κολοκύθι και τυρί, χωρίς φύλλο, φτιαγμένη με ντόπιο βούτυρο. Η φέτα είναι σκληρή και πικάντικη, η φρέσκια μυζήθρα και το γιαούρτι έχουν υφή που έχει ξεχάσει ο κάτοικος της πόλης.
Η επιστροφή που δεν τελειώνει
Καθώς κατηφορίζεις προς τη Γέφυρα του Αλεξίου, κοιτάζοντας για τελευταία φορά πίσω σου την Κακαρδίτσα που σκίζει τον ουρανό, καταλαβαίνεις κάτι: δεν αποχωρείς μόνο από έναν προορισμό. Αποχωρείς από έναν τρόπο ζωής που σου θύμισε πώς άλλοι άνθρωποι, σε άλλα μέρη, μετρούν τον χρόνο με διαφορετικό ρολόι.
Τον χειμώνα, τα χωριά θα βυθιστούν στη λευκή σιωπή. Κάποιοι από τους δρόμους ενδεχομένως θα κλείσουν, το χιόνι θα σκεπάσει τις πέτρες. Όμως, η σπίθα θα παραμείνει ζωντανή, περιμένοντας την άνοιξη. Και όταν έρθει το καλοκαίρι, οι απόγονοι των βλάχων κτηνοτρόφων θα επιστρέψουν και πάλι από τις πόλεις. Από την Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, ακόμα και από την Αμερική, για να χορέψουν τον Τρανό Χορό στο Μεσοχώρι.
Γιατί το βουνό ασκεί μια έλξη που δεν νικιέται. Και η μνήμη, όσο κι αν προσπαθεί να τη σβήσει η αστικοποίηση, επιμένει να ζει.
Πρακτικές Πληροφορίες
Πώς να φθάσετε: Από τα Τρίκαλα, διασχίζετε την Ελάτη και συνεχίζετε δυτικά προς τη Γέφυρα του Αλεξίου (περίπου 90 χλμ. συνολικά). Οδηγείτε με προσοχή, οι δρόμοι είναι ορεινοί και στενοί.
Πότε να πάτε: Το καλοκαίρι (Ιούνιος-Σεπτέμβριος) τα χωριά ζωντανεύουν. Το πανηγύρι του Δεκαπενταύγουστου στο Γαρδίκι είναι η κορύφωση. Την άνοιξη, το τοπίο είναι καταπράσινο αλλά πολλά καταστήματα παραμένουν κλειστά. Τον Χειμώνα αν φτάσετε εδώ θα ζήσετε κάτι μοναδικό.
Διαμονή: Υπάρχουν παραδοσιακοί ξενώνες και στα δύο χωριά. Κρατήστε εκ των προτέρων, ειδικά για τον Δεκαπενταύγουστο.
Δραστηριότητες: Πεζοπορία, river trekking, rafting στον Ασπροπόταμο. Προμηθευτείτε με κατάλληλο εξοπλισμό και, για τις απαιτητικές διαδρομές, ενημερώστε τοπικούς φορείς.
Προσοχή: Η περιοχή είναι μέρος του Εθνικού Πάρκου Τζουμέρκων. Σεβαστείτε τη φύση, μην αφήνετε σκουπίδια, ακολουθείτε τα σημαδεμένα μονοπάτια. Αναζητήσετε πληροφορίες και επιβεβαιώστε.
Διαβάστε ακόμα:
Καλλιρρόη Ασπροποτάμου: Ένα ταξίδι-έκπληξη στη Νότια Πίνδο
Μέσα στο καφενείο του Χρήστου στην Πίνδο, όπου χτυπά η καρδιά της ελληνικής υπαίθρου
Στον Μπάρο: Ένα οδοιπορικό-εμπειρία, στο υψηλότερο πέρασμα της Ελλάδας
