Περνώντας το γεφύρι της Άρτας και αν ακολουθήσετε τις ταμπέλες για 4 χιλιόμετρα, θα φτάσετε στο χωριό της Γραμμενίτσας. Χτισμένο σε έναν μικρό λόφο, υψωμένο στα 41 μέτρα από την επιφάνεια της θάλασσας, δίπλα στον ποταμό Άραχθο και πολύ κοντά στην πόλη της Άρτας, με προστάτη του τον Άγιο Δημήτριο αλλά και πολλά ακόμα μικρά εκκλησάκια να το αγκαλιάζουν από όλες τις πλευρές, εκεί θα βρείτε την Ωραία Ελένη της Ηπείρου.
Υπάρχουν 4 εκδοχές για το όνομά της, όπως διαβάζουμε στο βιβλίο -από το οποίο έχουν αντληθεί οι περισσότερες πληροφορίες- «Μικρή Πατρίδα» του Βασίλη Τάτση, συγγραφέα και κατοίκου του χωριού. Η πρώτη είναι πως δύο ηγουμένισσες που βρίσκονταν στο Μοναστήρι του Αγίου Ιωάννη στο Ιμαρέτ -στην περιοχή Μαράτι-, για να αποφύγουν τους Τούρκους που το κατέλαβαν, απομακρύνθηκαν από το σημείο αυτό. Η μεγαλύτερη, την οποία έλεγαν Νίτσα (Ελένη) και που ήταν πολύ όμορφη (γραμμένη), κατέφυγε σε αυτό το γεωγραφικό σημείο και προς τιμήν της ονομάστηκε η περιοχή Γραμμενίτσα. Η άλλη, που ήταν η μικρότερη, κατέφυγε στη λεγόμενη πια Ηγουμενίτσα, καθώς ήταν ηγουμένη και μικρή σε ηλικία. Η δεύτερη εκδοχή είναι πως οι κάτοικοι των Γραμμενοχωρίων, μετά τους διωγμούς που υπέστησαν, κατέφυγαν σε παρακείμενες περιοχές και κάποιοι από αυτούς εγκαταστάθηκαν στη Γραμμενίτσα και πιθανόν μαζί με το χωριό Γραμμένο να πήραν τις ονομασίες τους κατ’ αυτόν τον τρόπο.
Η τρίτη εκδοχή που έχει διασωθεί είναι πως η λέξη είναι σύνθετη από το «γεγραμμένος», που σε αυτή την περίπτωση εξηγείται ως «γραμμένο χωριό», πολύ όμορφο δηλαδή, και την κατάληξη -ίτσα, η οποία δεν είναι μόνο σλάβικη, αλλά δηλώνει και καταγωγή, υποκοριστικό ή και άτομο που δρα. Η τέταρτη και τελευταία εκδοχή έρχεται από τον Γερμανό γλωσσολόγο Max Vasmer, ο οποίος, έχοντας ασχοληθεί με το χωριό και το τοπωνύμιό του, θεωρεί πως το τελευταίο έχει σλάβικη προέλευση. Συγκεκριμένα αναφέρει πως ονομάστηκε έτσι λόγω των πετρωμάτων που υπάρχουν στην περιοχή, καθώς η λέξη προέρχεται από την αντίστοιχη σλάβικη Kremenbnica, η οποία εμπεριέχει τη λέξη kremlin, που σημαίνει πυρόλιθος.
Οι άνθρωποι του χωριού, δεμένοι μεταξύ τους, μετά την κοπιαστική δουλειά στα χωράφια, μαζεύονταν τα βράδια στα καφενεία ή σε σπίτια, έξω στις αυλές τους. Λέγανε μεταξύ τους αστεία, τα νέα τους, τραγουδούσαν και μιλούσαν για το πώς πέρασε η μέρα τους. Κάποιες γυναίκες παρέδιδαν τα απογεύματα μαθήματα ραπτικής και κεντήματος στα μικρά κορίτσια της Γραμμενίτσας, για να τους δώσουν όλα τα εφόδια που μπορούσαν να τους προσφέρουν με όσα διέθεταν.
Τις περισσότερες πληροφορίες που λαμβάνουμε από το βιβλίο «Μικρή Πατρίδα» του Βασίλη Τάτση, τις εξιστορήθηκε ο μπάρμπα-Λάμπρος, κάτοικος του χωριού, με διαύγεια στο μυαλό και ζωντανές τις μνήμες του από την κατοχή των Γερμανών, στην οποία και βοήθησε για το ομαλό πέρας της. Μέσα από τις ιστορίες του ζωντανεύουν οι στιγμές και οι ζωές των ανθρώπων του χωριού και κρατιέται ζωντανή η ιστορία τους. Και εγώ έχω την τύχη να τον αποκαλώ παππού.
Το μόνο σίγουρο είναι πως το χωριό σφύζει από ζωή, καθώς αποτελείται από 1.259 μόνιμους κατοίκους. Υπάρχουν πάντα άνθρωποι στον δρόμο και στα μπαλκόνια, παιδιά που παίζουν στις αυλές ή στην πλατεία του. Χαρακτηριστικό του χωριού είναι και ο μεγάλος αριθμός καφενείων που στεγάζονται σε αυτό, ίσως δυσανάλογος με το μέγεθός του.
Είναι ένα χωριό που ζει και αναπτύσσεται μαζί με τους κατοίκους του, οι οποίοι συμπορεύονται με αυτό στο πέρασμα του χρόνου. Τον τόπο αυτόν τον αγαπούν, και τους αγαπά και εκείνος πίσω. Είναι ένας τόπος ευλογημένος από τη γεωγραφική θέση που του έχει δοθεί. Γειτονεύει με κεφαλοχώρια αλλά και με την ίδια την πόλη της Άρτας. Βρίσκεται δίπλα στον ποταμό Άραχθο, κοντά στο παραποτάμιο πάρκο στο Νεοχώρι Άρτας, αλλά και στα Ιωάννινα και τα Τζουμέρκα. Οι επιλογές είναι πραγματικά αμέτρητες.
Το χωριό από το 1970 και για πολλά χρόνια ζούσε από τα καπνά. Οι περισσότερες οικογένειες πήγαιναν τα πρωινά μαζί στα χωράφια και μάζευαν τα φύλλα από τα φυτά, τα οποία στη συνέχεια αποξήραιναν. Μόλις γύριζαν οι οικογένειες από τα κτήματα με τα φύλλα των καπνών, έπρεπε να τα αρμαθιάσουν με τις σακοράφες, τρυπώντας τα με μια βελόνα. Ύστερα τα άπλωναν ώστε να αποξηρανθεί ο καπνός και να περάσει στο τελικό στάδιο από τον έμπορο, ώστε να κριθεί αν είναι ποιοτικός και να αγοραστεί. Τα χωράφια ήταν και είναι η βασική πηγή εισοδήματος των κατοίκων του χωριού. Σήμερα το χωριό είναι γνωστό για τις ελιές του, οι οποίες ταξιδεύουν σε όλη την Ελλάδα, αλλά και για τα εσπεριδοειδή που καλλιεργούνται σε αυτό. Είναι ένα χωριό καταπράσινο, που σου εντυπώνεται τόσο για τα στρέμματά του όσο και για τη μυρωδιά από τα εσπεριδοειδή του.
Η Γραμμενίτσα είναι γνωστή σε τρεις τομείς: στον αθλητισμό, τις τέχνες και την παράδοση. Ο άνθρωπος που έφερε τους κατοίκους του χωριού σε επαφή με τη φωτογραφία ήταν ο Απόστολος Παπαδημητρίου. Γνωστός σε όλη την Ήπειρο και όχι μόνο ως «ΦΩΤΟ-ΛΑΚΗΣ», με την κάμερά του ανά χείρας, φωτογραφίζοντας μέχρι την ακριτική Κακαβιά, υπήρξε μάρτυρας και αφηγητής όλων των ιστοριών αυτού του τόπου. Το ταλέντο του δεν περιοριζόταν μόνο στη φωτογραφία. Με την ίδια αγάπη έκανε χειροτεχνίες, ήταν εκπληκτικός κινηματογραφιστής, επιγραφοποιός και ζωγράφος. Ο Λάκης δημιούργησε τις προσωπίδες που φοριούνται στο γαϊτανάκι του χωριού, οι οποίες είναι πραγματικά έργα τέχνης.
Στο κομμάτι του αθλητισμού το χωριό έχει βαθιά ιστορία, τόσο σε τοπικό επίπεδο όσο και στους Ολυμπιακούς Αγώνες, με τον παραολυμπιονίκη στο άθλημα της κολύμβησης, Γιώργο Σφαλτό. Η Προοδευτική Γραμμενίτσας είναι η ποδοσφαιρική ομάδα του χωριού από το 1958 έως και την εποχή του covid. Η ομάδα είχε λάβει πολλές διακρίσεις και τίτλους, με αποκορύφωμα την άνοδό της στη Γ΄ Εθνική. Στο τρίτο κομμάτι, που αφορά την παράδοση, πρωταγωνιστής είναι το αποκριάτικο γαϊτανάκι, το οποίο αποτελεί κεφάλαιο από μόνο του.
Το γαϊτανάκι της Γραμμενίτσας είναι το πιο παλιό αποκριάτικο δρώμενο της περιοχής. Ξεκινά την πρώτη Κυριακή των Αποκριών και κορυφώνεται με το κόψιμο των δώδεκα κορδελών τη δεύτερη Κυριακή, στις μεγάλες Απόκριες. Τις κορδέλες, τα γαϊτάνια όπως λέγονται, φυλάσσουν και μοιράζουν στους κατοίκους του χωριού για γούρι, ώστε να πάει καλά η χρονιά. Δώδεκα γαϊτάνια, δώδεκα χορευτές και από πίσω ο ήχος του μοναδικού τσάμικου για το συγκεκριμένο γαϊτανάκι. Μια ενορχήστρωση που λίγοι γνωρίζουν να παίζουν και που ακούγεται μόνο στη Γραμμενίτσα.
Όλη η τέλεση του εθίμου κρύβει πίσω της συμβολισμούς από πριν αλλά και μετά την Τουρκοκρατία. Ο αριθμός δώδεκα, λένε, μπορεί να συμβολίζει από τους μήνες μέχρι και τις δώδεκα μυθικές θεότητες του χρόνου. Οι πολύχρωμες κορδέλες που τυλίγονται στο κοντάρι, μαζί με τις νύφες και τους γενίτσαρους, το υπόλοιπο μπουλούκι και τους χορευτές που φορούν τις περίτεχνες προσωπίδες του Λάκη Παπαδημητρίου, κρατούν το έθιμο όπως το έμαθαν από τους πατεράδες τους, και εκείνοι με τη σειρά τους από τους δικούς τους. Οι προσωπίδες βρίσκονται αυτή τη στιγμή στο Εθνογραφικό Κέντρο Μάσκας στη Μελίκη Ημαθίας. Ο Αράπης, οι Γενίτσαροι, ο Καρνάβαλος, οι Νύφες, δουλεμένοι πάνω στα πέτρινα καλούπια του Λάκη Παπαδημητρίου, τα οποία σήμερα συνεχίζει να κατασκευάζει ο Κωνσταντίνου Χ. Κώστας, έχουν πάρει την τιμητική τους θέση μέσα στο μουσείο, κάνοντας γνωστή τη Γραμμενίτσα και εκτός των στενών γεωγραφικών συνόρων της Ηπείρου.
Στην προσπάθεια αυτή, σημαντική προσθήκη υπήρξε και η παράσταση στο Μέγαρο Μουσικής Θεσσαλονίκης, στο πλαίσιο της εκδήλωσης «Αποκριάτικα Δρώμενα». Στην παράσταση, η ομάδα μάγεψε τους παρευρισκόμενους και τους έφερε σε επαφή με το τοπικό έθιμο της Αποκριάς. Οι παραστάσεις μπορεί να μην συνεχίζονται πλέον στο Μέγαρο Μουσικής, αλλά η παρουσία του Συλλόγου παραμένει ενεργή σε όσα φεστιβάλ είναι εφικτό, κάνοντας την παράδοση «βόλτα» σε όλη την Ελλάδα και λίγο παραέξω.
Μόλις τελειώσει το γαϊτανάκι και κοπούν οι δώδεκα κορδέλες, το μπουλούκι βγαίνει βόλτα σε όλο το χωριό και σταματά σε όσα σπίτια υπάρχουν άνθρωποι στις αυλές, όπου συνήθως τους περιμένουν με κεράσματα. Γιατί η παράδοση, τα ήθη και τα έθιμα του τόπου είναι η άυλη πολιτισμική κληρονομιά μας και την δικαιούνται και όσοι δεν έχουν πρόσβαση στην κεντρική πλατεία του χωριού. Εκείνη την ημέρα το χωριό είναι μια μονάδα, είναι όλοι ένα. Στη λήξη του εθίμου, το απόγευμα των Μεγάλων Αποκριών, γίνεται και η αποκάλυψη: βγαίνουν οι προσωπίδες για να εκλείψει ο «φόβος» και να φανερωθεί η αλήθεια.
Υπάρχουν πολλά βίντεο και ντοκιμαντέρ που μπορείτε να παρακολουθήσετε ώστε να μάθετε περισσότερα για το έθιμο αυτό και για τον Πολιτιστικό και Λαογραφικό Σύλλογο «Το Γαϊτανάκι» του χωριού. Αν σας βγάλει ο δρόμος σας σε εκείνα τα μέρη τις Απόκριες, είναι σίγουρα μια εμπειρία που αξίζει να ζήσετε.
Το χωριό της Γραμμενίτσας, είτε έχει πάρει την ονομασία του από κάποια όμορφη ηγουμένη είτε από τους Σλάβους κατακτητές, είναι ένα χωριό με πλούσια ιστορία και ανθρώπους πρόθυμους να σας την διηγηθούν. Ένα καλοκαιρινό βράδυ στην πλατεία του χωριού, δίπλα στον Άγιο Δημήτριο, ή ένα κρύο βράδυ -που κατά πάσα πιθανότητα έξω θα βρέχει- σε ένα από τα καφενεία του χωριού, δίπλα στην ξυλόσομπα, θα βρείτε σίγουρα κάποιον κάτοικο που με χαρά θα σας διηγηθεί τι συμβαίνει εντός των συνόρων του αλλά και την ιστορία του τόπου αυτού.
*Ευχαριστούμε πολύ τον κύριο Βασίλειο Τάτση για την παραχώρηση πληροφοριών και φωτογραφιών από το βιβλίο του «Μικρή Πατρίδα» 2021 Εκδόσεις Εντύπωσις, καθώς και τον Πολιτιστικό και Λαογραφικό Σύλλογο Γραμμενίτσας “Το Γαϊτανάκι” για την παραχώρηση των φωτογραφιών.
Διαβάστε ακόμα:
Πώς τα Ψαροπλιά της Άρτας μπορούν να γίνουν η «Αγορά Γεύσεων» της Ηπείρου
Στα ορεινά της Άρτας: Γραφικά χωριά, πανέμορφα τοπία και μοναδική θέα
