«Η ιστορία είναι άνεμος» – Έκθεση με έργα του Θεόφιλου στην Ύδρα

Μια φορά κι έναν καιρό, καθώς λένε, ένας φούρναρης παράγγειλε σ’ ένα φτωχό ζωγράφο να τονε ζωγραφίσει την ώρα που φούρνιζε ψωμιά. Ο ζωγράφος άρχισε να δουλεύει, και όταν καταπιάστηκε να εικονίσει το φουρνιστήρι, αντί να το φτιάξει οριζόντιο, σύμφωνα με την προοπτική, το έφτιαξε κάθετο, δείχνοντας όλο του το πλάτος· έπειτα, με τον ίδιο τρόπο, ζωγράφισε πάνω στο φουρνιστήρι κι ένα καρβέλι. Πέρασε ένας έξυπνος άνθρωπος και του είπε:

«Το ψωμί, έτσι που το ‘βαλες, θα πέσει». Ό ζωγράφος αποκρίθηκε, χωρίς να σηκώσει το κεφάλι: «Έννοια σου· μόνο τα αληθινά ψωμιά πέφτουν· τα ζωγραφισμένα στέκουνται- όλα πρέπει να φαίνουνται στη ζωγραφιά!»

Eίναι η πιο γνωστή, ανεκδοτολογικού χαρακτήρα ιστορία που αφορά τον μεγαλύτερο ζωγράφο της ελληνικής λαϊκής ζωγραφικής, τον Θεόφιλο Χατζiμιχαήλ(πραγματικό όνομα Θεόφιλος Κεφαλάς) από τη Λέσβο. Kαι μία που αντικατοπτρίζει άλλωστε μία μεγάλη πτυχή του ταλέντου του και του απόλυτα προσωπικού του στιλ. Έχει γράψει σχετικά ο Γιώργος Σεφέρης το 1961:

Το παραμύθι αυτό μου θυμίζει έναν πολύ μεγάλο τεχνίτη, που επειδή ακριβώς «όλα πρέπει να φαίνονται στη ζωγραφιά», ιστορίζοντας την άποψη του Τολέδου, έβγαλε από τη μέση, με το δικαίωμα της τέχνης του, το νοσοκομείο του Δον Χουάν Ταβέρα και το τοποθέτησε σ’ ένα χάρτη. Ο μεγάλος τεχνίτης, το ξέρετε, είναι ο Κρητικός Δομήνικος Θεοτοκόπουλος, και ο ζωγράφος του παραμυθιού είναι ο Μυτιληνιός Θεόφιλος Γ. Χατζημιχαήλ, «άλλοτε οπλαρχηγός και θυροφύλαξ εν Σμύρνη».
Η παραβολή μου δεν είναι ασέβεια. Γιατί ή μεγάλη διάκριση δεν είναι, ανάμεσα στους πολύ μεγάλους και στους μικρότερους τεχνίτες, που ξεκινά τις περισσότερες φορές από μια εγκυκλοπαιδική ή μια τουριστική διάθεση, αλλά ανάμεσα σ’ εκείνους που έφεραν έστω και μια σταγόνα λάδι στο φάρο της τέχνης, και σ’ εκείνους που η ύπαρξή τους είναι για την τέχνη αδιάφορη. Το πρώτο ζήτημα δεν είναι ποιος είναι μεγάλος και ποιος είναι μικρός, αλλά ποιος κρατάει την τέχνη ζωντανή. Ένας από τους ελάχιστους ανθρώπους που βλέπω σα μια πηγή ζωής για τη σύγχρονη ζωγραφική μας είναι ό Θεόφιλος. Τα ψωμιά του δεν έπεσαν στέκουνται, για να μεταχειριστώ τα δικά του τα λόγια· στέκουνται και θρέφουν.

Ο Θεόφιλος και η Επανάσταση του 1821

200 χρόνια μετά την έναρξη της Επανάστασης του 1821, το Ιστορικό Αρχείο- Μουσείο Ύδρας, της Ύδρας, ενός τόπου με μεγάλη συμμετοχή στην Επανάσταση, φιλοξενεί 12 έργα του Θεόφιλου, ενός ζωγράφου για τον οποίο η ελληνική ιστορία υπήρξε βασική πηγή έμπνευσης.

Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του ο Θεόφιλος έζησε πολύ φτωχικά, αμοιβόμενος πολλές φορές με ένα πιάτο φαϊ για τους πίνακες που έφτιαχνε ή για τα σπίτια που διακοσμούσε. Βασικά πρόσωπα στις ζωγραφιές του είναι ο Μέγας Αλέξανδρος, οι ήρωες του 1821, πρόσωπα της αρχαιότητας και της αρχαιοελληνικής μυθολογίας. «Κάθε φορά που βλέπουμε τους πίνακες του δεν πρεπει να ξεχνάμε πως μιλάμε για έναν ζωγράφο αυτοδίδακτο, με μόνη επιρροή την ελληνική λαϊκή τέχνη. Υπό αυτό το πρίσμα είναι ακόμα πιο εντυπωσιακό το πόσο σύγχρονα φαίνονται σήμερα τα έργα του» λέει η διευθύντρια του Ιστορικού Αρχείου – Μουσείου Ύδρας, Κωνσταντίνα Αδαμοπούλου.

ον έχουν αποκαλέσει «Παπαδιαμάντη της ζωγραφικής» και οι συνειρμοί με τον κοσμοκαλόγερο της πεζογραφίας είναι εύλογοι. Πρώτο παιδί μιας φτωχικής, πολυμελούς οικογένειας, ο Θεόφιλος (π. 1870) γνώρισε την ζωγραφική μέσα στην εκκλησιά, κοντά στον αγιογράφο παππού του. Δεν είναι τυχαίο ίσως που το μοναδικό έργο που φέρει το κατά κόσμον όνομά του, με την υπογραφή «Έργο Θεόφιλου Γαβριήλ Κεφαλά», είναι μια εικόνα των αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης στο σκευοφυλάκιο του Ιερού Ναού Ταξιαρχών στις Μηλιές Πηλίου.