Χριστουγεννιάτικα και πρωτοχρονιάτικα έθιμα στην Ελλάδα

Φτάνοντας με το κανάτι στη βρύση το γεμίζουν και ρίχνουν μέσα ένα βατόφυλλο και τρία χαλίκια. Έπειτα, «ταΐζουν» τη βρύση με ψωμί, τυρί, όσπρια κ.α., για να έχουν καλή σοδειά, και την αλείφουν με βούτυρο και μέλι ώστε όπως ρέει το νερό να ρέει η προκοπή και ο νέος χρόνος να είναι γλυκός σαν μέλι. Στη συνέχεια επιστρέφουν στο σπίτι και ραίνουν με το νερό τις τέσσερις γωνίες του, σκορπίζοντας τα χαλίκια. Σύμφωνα με την παράδοση, ο βάτος φέρνει αισιοδοξία και καλά μαντάτα και διώχνει τα ξόρκια.

Χοιροσφάγια

Τα χοιροσφάγια είναι ένα έθιμο που το συναντάμε σε πολλές περιοχές της Ελλάδας, όπως στη Στερεά, στην Κρήτη, στη Μύκονο, στη Θεσσαλία, μάλιστα, στην τελευταία τα αποκαλούν και «γουρουνοχαρά». Το γουρούνι ήταν απαραίτητο στα αγροτικά νοικοκυριά καθώς τους έδινε όχι μόνο κρέας αλλά και λίπος το οποίο χρησιμοποιούσαν στο μαγείρεμα. Η διαδικασία των χοιροσφαγίων είχε φυσικά τη δική της εθιμοτυπία όπως κάθε ελληνική παράδοση. Το σφάξιμο γινόταν με ειδικό μαχαίρι και το αναλάμβανε πάντα ο αρχηγός της οικογένειας. Αυτή ήταν μία μέρα χαράς και συνάντησης καθώς στη διαδικασία βοηθούσαν συγγενείς και φίλοι.

Με το αίμα του χοίρου σχημάτιζαν σταυρό στα μέτωπα των παιδιών για να πάρει μακριά τον πονοκέφαλο, ενώ το ρύγχος του το κρεμούσαν πάνω από την πόρτα για να διώχνει τους καλικάντζαρους. Επίσης, «διάβαζαν» τη σπλήνα και το συκώτι για να δουν το μέλλον της οικογένειας, αν θα έχουν υγεία και μπερικέτι (σοδειές). Aντίστοιχα το Πάσχα «διαβάζουν» την πλάτη του αρνιού. Φυσικά , η διαδικασία δεν σταματούσε στο σφάξιμο. Για να διατηρήσουν το κρέας για μεγάλο χρονικό διάστημα το έκαναν λουκάνικα, απάκι, σύγκλινο ή παστό και συγκέντρωναν το λίπος για το μαγείρεμα. Τα χοιροσφάγια κρατούσαν όλο το δωδεκαήμερο με μεγάλα γλέντια κατά τα οποία δοκίμαζαν τους χοιρινούς μεζέδες συνοδεία κρασιού και τσίπουρου. Τα σπίτια που δεν είχαν γουρούνι θεωρούνταν από την τοπική κοινωνία είτε φτωχά είτε ανοικοκύρευτα.

Χριστόκλουρα ή Χριστουγεννιάτικο ψωμί

Ένα έθιμο που, με μικρές παραλλαγές, συναντάμε τόσο στην ηπειρωτική όσο και στη νησιωτική Ελλάδα. Οι Σαρακατσάνες έφτιαχναν την Χριστόκλουρα, ένα στρογγυλό ψωμί στο οποίο «κεντούσαν» διάφορα σχέδια συνήθως εμπνευσμένα από την αγροτική και κτηνοτροφική ζωή. Στη συνέχεια άλειφαν την κουλούρα με μέλι και τη μοίραζαν στην οικογένεια. Στην Κεφαλλονιά η οικογένεια μαζεύεται στο σπίτι του γηραιότερου και αφού τοποθετήσουν τρία δαυλιά στο πάτωμα ακουμπάνε πάνω τους την κουλούρα. Έτσι, σχηματίζουν έναν κύκλο, ακουμπώντας με το δεξί τους χέρι την κουλούρα όσο ο νοικοκύρης ψέλνει το «Η γέννησίς σου, Χριστέ ο Θεός ημών». Τελειώνοντας ρίχνει λάδι στα δαυλιά, τα ανάβει και στη συνέχεια κόβει την κουλούρα και τη μοιράζει σε όλους για να δειπνήσουν.

Στην Κρήτη οι γυναίκες φτιάχνουν το χριστόψωμο με το καλύτερο αλεύρι, με ροδόνερο, μέλι, κανέλα και σουσάμι. Όσο ζυμώνουν δίνουν την ευχή «Ο Χριστός γεννιέται, το φως ανεβαίνει, το προζύμι για να γένει» και στη συνέχεια δίνουν σχήμα στο ψωμί, κάνοντας έναν μεγάλο σταυρό από ζυμάρι, παράλληλα στα κενά το στολίζουν με διάφορα σχέδια όπως λουλούδια, πουλιά, καρπούς κ.α. Στη Σπάρτη φτιάχνουν ένα ψωμί με σταυρό για το Χριστό, το οποίο τρώνε ανήμερα των Χριστουγέννων, ενώ τα υπόλοιπα τα διακοσμούν με αμύγδαλα και καρύδια. Από την άλλη, στη Ζάκυνθο η κουλούρα ζυμώνεται με μπαχαρικά, καρύδια, σταφίδα, κρασί και λάδι και διακοσμείται με σχέδια από το ίδιο το ζυμάρι, ενώ φροντίζουν να τη διατηρούν ζεστή μέχρι το βράδυ που συγκεντρώνονται όλοι στο οικογενειακό τραπέζι. Ο νοικοκύρης σηκώνει τον δίσκο, τον οποίο όλοι ακουμπάνε με το χέρι τους, και τον μεταφέρει πάνω από τη φωτιά στο τζάκι, σταυρώνει την κουλούρα τρεις φορές και τη λούζει με λαδόκρασο, ψάλλοντας το «Η γέννησις σου, Χριστέ». Παράλληλα, η γυναίκα του θυμιατίζει καθώς ένας από τους νέους της οικογένειας πυροβολεί με το τουφέκι στον αέρα, δίνοντας το σήμα για τη γέννηση του Χριστού. Στη συνέχεια κόβουν την κουλούρα. Το πρώτο κομμάτι ανήκει στον Χριστό, το δεύτερο στον φτωχό, το τρίτο στο σπίτι και τα υπόλοιπα μοιράζονται κατά ηλικία στα μέλη της οικογένειας. Φυσικά, έπεται το γνωστό φαγοπότι και οι ευχές.

Χριστόξυλο

Στη Μακεδονία έχουν το έθιμο του Χριστόξυλου κατά το οποίο ο αρχηγός του σπιτιού φέρνει από το χωράφι ένα μεγάλο, γερό κούτσουρο ελιάς ή πεύκου για το τζάκι του σπιτιού, καθώς η νοικοκυρά καθαρίζει ενδελεχώς το τζάκι ακόμα και την καμινάδα ώστε να μην μπορούν να βρουν πάτημα οι καλικάντζαροι για να κατέβουν στο σπίτι. Το κούτσουρο μπαίνει στη φωτιά την παραμονή το βράδυ και καίγεται όλο το δωδεκαήμερο των Χριστουγέννων, δηλαδή, μέχρι και των Φώτων. Σύμφωνα με την παράδοση, η φωτιά αυτή βοηθάει να ζεσταθεί ο Χριστός στη φάτνη της Βηθλεέμ, ενώ προφυλάσσει το σπίτι από τους καλικάντζαρους.

Κολίντα Μπάμπω

Άλλο ένα έθιμο της Μακεδονίας και πιο συγκεκριμένα της Πέλλας είναι το έθιμο της «Κολίντα Μπάμπω». Το βράδυ της προπαραμονής των Χριστουγέννων ανάβουν φωτιές στα χωριά, φωνάζοντας «Κολίντα Μπάμπω», μία φράση σημαίνει «σφάζουν, γιαγιά». Αναπαριστούν, δηλαδή, τη σφαγή των παιδιών από τον Ηρώδη και ανάβουν φωτιά για να προειδοποιήσουν τους χωριανούς ώστε να προφυλαχθούν, όχι μόνο από τον Ηρώδη, αλλά και από τα κακά που μπορεί να φέρει η νέα χρονιά.

Το αναμμένο πουρνάρι

Σύμφωνα με την παράδοση όταν οι βοσκοί πήγαν να προσκυνήσουν τον νεογέννητο Ιησού στη φάτνη έκοψαν τα κλαδιά από ένα πουρνάρι και τους έβαλαν φωτιά προκειμένου να βλέπουν τον δρόμο. Η φωτιά και τα τριξίματα από το καιγόμενο πουρνάρι γέμισαν τον σκοτεινό δρόμο τους με φως και ζωντάνια από τους κρότους. Για αυτό το λόγο, στην Άρτα, όταν κάποιος επισκέπτεται ένα σπιτικό για να ευχηθεί χρόνια πολλά κρατάει ένα πουρνάρι ή κάποιο άλλο κλαδί από δέντρο που όταν καίγεται κάνει κρότο. Το ίδιο κάνουν και τα παντρεμένα παιδιά όταν πάνε στο πατρικό τους για να φιλήσουν το χέρι των γονιών τους: ανάβουν στο δρόμο το κλαδί από ένα πουρνάρι και γεμίζει το τόπος χαρούμενες φωτιές και κρότους.

Κάτι αντίστοιχο κάνουν και στα Γιάννενα. Όταν πάνε να ευχηθούν στα σπίτια συγγενών και φίλων έχουν στη χούφτα τους δαφνόφυλλα και πουρναρόφυλλα τα οποία μόλις μπουν στο σπίτι τα πετάνε στο τζάκι και αυτά αρχίζουν να τρίζουν και να πετάνε σπίθες, ενώ παράλληλα εύχονται «Αρνιά, κατσίκια, νύφες και γαμπρούς!»

Το πάντρεμα της φωτιάς

Στην περιοχή της Έδεσσας την παραμονή των Χριστουγέννων έχουν το έθιμο του «παντρέματος της φωτιάς». Παίρνουν ένα κούτσουρο από ένα δέντρο που έχει θηλυκή ονομασία, όπως αυτό της Κερασιάς, και ένα από δέντρο με ανδρικό όνομα, συνήθως από αγκαθωτά δέντρα όπως ο βάτος, και τα βάζουν να καούν στο τζάκι μαζί. Από τον κρότο και τη φλόγα μπορούσαν να προβλέψουν το μέλλον, συνήθως τον καιρό και το αν η σοδειά θα ήταν καλή. Η παράδοση λέει επίσης πως τα δέντρα με αγκάθια απομακρύνουν τους καλικάντζαρους.

Ρουγκάτσια

Σε περιοχές της Μακεδονίας ανήμερα των Χριστουγέννων τα πιο μεγάλα αγόρια του χωριού σχημάτιζαν τα «Ρουγκάτσια» δηλαδή μικρές ομάδες που γύριζαν όλα τα σπίτια, τραγουδώντας τα τοπικά κάλαντα. Από το σπίτι δεν έπρεπε να λείπει κανείς όταν ερχόντουσαν τα Ρουγκάτσια, ενώ δεν έπρεπε να βρουν κανένα σπίτι κλειστό.

Οι Μπαμουσιαραίοι

Τη δεύτερη μέρα των Χριστουγέννων στη Θράκη ακολουθούν το έθιμο των Μπαμουσιαραίεων. Δυο άντρες παριστάνουν το ζευγάρι με τον έναν να ντύνεται Μπαμουσιαραίος, δηλαδή φοράει μια μάσκα από νεροκολοκύθα στο πρόσωπο, προβιά προβάτου και έχει κρεμασμένα κουδούνια, και τον άλλον να παριστάνει τη γυναίκα του. Μαζί με νταούλια ζουρνάδες και γκάιντες γυρνάνε το χωριό και στήνουνε χορό.

Οι Μωμόγεροι

Σε κάποια χωριά της Δράμας υπάρχει το έθιμο των Μωμόγερων που προέρχεται από τους Πόντιους πρόσφυγες της περιοχής. Οι νέοι φοράνε τομάρια λύκων ή τράγων, βάφουν το πρόσωπό τους ώστε μοιάζει με αυτό των γέρων και γυρνάνε παρέες-παρέες στις γειτονιές όλο το δωδεκαήμερο, ψέλνοντας κυρίως τα κάλαντα και κάνοντας ευχές για τη νέα χρονιά. Όταν δυο παρέες συναντηθούν στην ίδια γειτονιά «πολεμάνε» μεταξύ τους μέχρι η μια ομάδα να δηλώσει υποταγή στην άλλη.

Το σπάσιμο του ροδιού

Το ρόδι είναι ένας καρπός που, από την αρχαιότητα, έχει συνδεθεί με τον κύκλο των εποχών, την αναγέννηση της φύσης, την καλοτυχία, τη γονιμότητα και την αφθονία. Ξεκίνησε από την Πελοπόννησο αλλά γρήγορα το υιοθέτησαν πολλές περιοχές σε ολόκληρη τη χώρα. Το πρωί της Πρωτοχρονιάς, λοιπόν, οι πιστοί πηγαίνουν ένα ρόδι στην εκκλησία, συνήθως αυτός είναι ο νοικοκύρης του σπιτιού, για να το ευλογήσει ο παπάς. Επιστρέφοντας στο σπίτι χτυπάει την πόρτα και όταν του ανοίξουν σπάει το ρόδι μπροστά της για να σκορπίσουν οι ρόγες του ροδιού παντού δίνοντας την ευχή «με υγεία, ευτυχία και χαρά το νέος έτος και όσα σπυριά έχει το ρόδι, τόσες λίρες να έχει η τσέπη».

Η αγριοκρεμμύδα

Η αγριοκρεμμύδα μοιάζει με μεγάλο κρεμμύδι και μπορεί και βγάζει νέα φύλλα ακόμα και όταν δεν είναι φυτεμένη στη γη. Αυτή της η ιδιότητα την έχει συνδέσει με τη γονιμότητα, την προστασία από τις αρρώστιες και από το κακό μάτι. Οι νοικοκυραίοι, συνήθως την κρεμούσαν την παραμονή της Πρωτοχρονιάς έξω από το σπίτι ενώ ανήμερα το πρωί οι γονείς ξυπνούσαν τα παιδιά χτυπώντας τα στο κεφάλι ελαφρά με την αγριοκρεμμύδα για να πάνε στην εκκλησία.

Τα Μπαμπαλιούρια

Τα «Μπαμπαλιούρια» είναι ένα δρώμενο που πάει πίσω στην αρχαία Ελλάδα και τον θεό Διόνυσο. Σύμφωνα με την παράδοση, λοιπόν, οι νέοι στην περιοχή της Ελασσόνας ντύνονται σαν τσολιάδες και κρεμούν στη μέση τους κουδούνια, ενώ στο κεφάλι τους φορούν μάσκα από προβιά ζώου, τη «φουλίνα», και στα χέρια κρατούν ένα ξύλινο σπαθί. Ανήμερα το πρωί της Πρωτοχρονιάς συγκεντρώνονται στο προαύλιο της εκκλησίας και περιμένουν να τελειώσει η λειτουργία. Όταν ο κόσμος αρχίζει να βγαίνει από την εκκλησία δεν τους αφήνουν να φύγουν εάν δεν βάλουν χρήματα στον κουμπαρά που κρατάει ο αδελφογύρτης. Μόλις βάλουν τα χρήματα τους εύχονται καλή χρονιά και τους αφήνουν ελεύθερους. Στη συνέχεια γυρνάνε στα καφενεία και στις γειτονιές του χωριού κουζουνίζοντας και διώχνοντας τα κακά πνεύματα ώστε να είναι καλή η χρονιά.