Τα χωριά του Πωγωνίου είναι οι ακρίτες της Ηπείρου στα σύνορα με την Αλβανία. Γειτονεύουν με τα όμορφα ζαγοροχώρια αλλά έχουν δικό τους ύφος και δικούς τους ρυθμούς. Ο μαζικός τουρισμός δεν έχει ακόμα φτάσει εδώ και έχει αφήσει το τοπίο πιο αγνό και τους ντόπιους πιο φιλόξενους.
Αν σας αρέσουν οι πιο χαλαροί ρυθμοί και η απομόνωση τότε βάλτε πλώρη για το Πωγώνι και δεν θα χάσετε. Θα περάσετε από παραδοσιακούς οικισμούς με πέτρινα διώροφα σπίτια με τετράρριχτες στέγες, χαμηλά αγροτόσπιτα, αρχοντικά, μοναδικής ομορφιάς εκκλησίες, δημόσια κτίρια χτισμένα από μερακλήδες Hπειρώτες, πέτρινα παμπάλαια γεφύρια αλλά και από πανέμορφη φύση. Βελανιδιές, πλατάνια, καστανιές, ρέματα και ποτάμια ·εδώ η φύση δεν τσιγκουνεύτηκε. Αν βρεθείτε στο Πωγώνι το καλοκαίρι φροντίστε να πάτε σε ένα από τα πανηγύρια του, θα απολαύσετε την παραδοσιακή πλευρά της Ηπείρου στα καλύτερά της.
Ο δήμος Πωγωνίου μετρά πάνω από 50 χωριά, άλλα πιο γραφικά, άλλα κάπως πιο συμβατικά. Το καθένα ωστόσο έχει τη δική του ιστορία και γοητεία. Επιλέξαμε αυτά που παρουσιάζουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον.
Δελβινάκι
Το Δελβινάκι είναι η ιστορική έδρα του Δήμου Πωγωνίου. Θα το βρείτε ερχόμενοι από τα Γιάννενα περίπου 20 χλμ. μετά το Καλπάκι, στα 700 μ. υψόμετρο. Είναι από τα μεγάλα όμορφα χωριά της περιοχής και αρκετά απλωμένο. Χτίστηκε στα τέλη του 11ου αιώνα -άλλοι κάνουν λόγω για τον 4ο αι.- ωστόσο συγκροτημένο ως οικισμός, χρονολογείται περίπου στο 1615 – 1620. Διέθετε Παρθεναγωγείο-Αρρεναγωγείο στο οποίο μάλιστα δίδαξε για κάποιο διάστημα και ο ποιητής Γεώργιος Γαζής. Πρόκειται για ένα εντυπωσιακό πέτρινο κτίριο, που μέχρι το 1989 λειτουργούσε εκεί η Ταπητουργική Σχολή του ΕΟΜΕΧ. Το χωριό μεταξύ των 1829 και 1834, πυρπολήθηκε δύο φορές, την πρώτη από τον Αλβανό Σιλιχτάρ Μπότα και την δεύτερη από τον πασά των Ιωαννίνων Εμίν Πασά ενώ στον ελληνοϊταλικό πόλεμο βομβαρδίστηκε και λεηλατήθηκε. Αργότερα, στον εμφύλιο το 1947, σε μάχη των ανταρτών με τις δυνάμεις της χωροφυλακής καταστράφηκαν 30 κτίρια και εκτελέστηκαν τρία άτομα. Επίσης, γνώρισε δύσκολες εποχές λόγω μετανάστευσης από πολύ νωρίς με τους Δελβενακιώτες αρχικά να φεύγουν προς Κωνσταντινούπολη, Μολδοβλαχία και Ρωσία για βιοποριστικούς λόγους. Παρά την ταραχώδη του ιστορία το χωριό δεν το έβαλε κάτω, εξακολουθεί και είναι ιδιαίτερα ζωντανό και υποδέχεται τους επισκέπτες του με μια φιλόξενη αγκαλιά.
Διατηρεί σε μεγάλο βαθμό το γραφικό του ύφος και θα έχετε την ευκαιρία να θαυμάσετε όμορφα παλιά πέτρινα σπίτια και ιδιαίτερης αρχιτεκτονικής κτίρια. Στο κέντρο του χωριού θα βρείτε ένα παραδοσιακό καφενείο, που σκιάζει την πλακόστρωτη αυλή του ένας τεράστιος πλάτανος εκεί θα καθίσετε για τον πρώτο σας καφέ και θα μάθετε τα πάντα για το Δελβινάκι. Διαθέτει επίσης και λαογραφικό μουσείο, δημοτική πινακοθήκη και αγροτική παιδική βιβλιοθήκη. Λίγο πριν το χωριό βρίσκονται τα ερείπια της αρχαίας Ακρόπολης στο λόφο του Αγίου Ιωάννη του Προδρόμου του 17ου αι. Από εδώ έχετε και όμορφη θέα στο χωριό. Αξίζει να επισκεφθείτε και την εκκλησία της Κοιμήσεως της Θεοτόκου του 1620 στο κέντρο του χωριού με τη χαρακτηριστική σκεπή από σχιστόπλακες και τις τοιχογραφίες, που χρονολογούνται από το 1646 όπως και το ξυλόγλυπτο τέμπλο του 1850. Στο ναό φυλάσσονται επίσης αξιόλογες φορητές εικόνες που χρονολογούνται στο 1620 καθώς και ιερά Ευαγγέλια με το παλαιότερο να είναι του 1645. Η βόλτα μέχρι την εκκλησία του Αγίου Αθανασίου του 1790, πολιούχου του χωριού, είναι επίσης όμορφη όπως και αυτή στα πέτρινα πηγάδια.
Στο δρόμο για το χωριό, στα αριστερά σας, βρίσκεται και η λίμνη Ζαραβίνα, μία από τις βαθύτερες λίμνες της Ελλάδας με μέγιστο βάθος τα 31,5 μ. Μέχρι το 2009 ήταν ιδιωτική ωστόσο μετά από δικαστική διαμάχη, που ξεκίνησε αρκετά χρόνια πριν, πέρασε στο δημόσιο.
Βήσσανη
Βρίσκεται σε υψόμετρο 754 μ. ιδρύθηκε κατά το 14ο αιώνα και διατηρεί ακόμα στοιχεία της παραδοσιακής ηπειρώτικης αρχιτεκτονικής του. Όσοι έχετε βρεθεί σε ηπειρώτικα γλέντια σίγουρα έχετε ακούσει το γνωστό τραγούδι «Κοντούλα λεμονιά», που έχει τις ρίζες του στην περιοχή, καθώς λέγετε πως μιλά για μια νεαρή όμορφη Βησσανιώτισα:
«Βησσανιώτισσα
δε σ’ είδα ψες κι αρρώστησα
κι ούτε γιατρό δε φώναξα.
Πότε μικρή μεγάλωσες κι απόλυκες κλωνάρια
συ μ’ έκαμες κι αρρώστησα
και το γιατρό δε φώναξα»
Στο κέντρο του χωριού δεσπόζει το παλιό πέτρινο ρολόι του 1873, και ακριβώς απέναντι βρίσκεται η πλατεία με έναν μεγάλο φουντωτό πλάτανο και το καφενείο του χωριού και λίγο πιο δίπλα το παλιό διώροφο Παρθεναγωγείο, που κτίστηκε το 1873 από Βησσανιώτες που ζούσαν στο εξωτερικό, από την άλλη πλευρά, μερικά μέτρα πιο πάνω στέκεται εντυπωσιακό και το κόκκινο κτίριο του Αρρεναγωγείου. Πάνω από την πλατεία, βρίσκεται ο ναός του Αγίου Νικολάου, μια τρίκλιτη βασιλική του 1791 με σχιστόπλακες και αυτή στη στέγη που αξίζει το χρόνο σας. Στο σεργιάνι σας στη Βήσσανη θα δείτε και πέτρινα αρχοντικά φτιαγμένα από τους φημισμένους τεχνίτες των Μαστοροχωρίων της Πυρσόγιαννης και της Βούρμπιανης.
Λίγο έξω από το χωριό, σε μια τοποθεσία γεμάτη δρύες και πλατάνια βρίσκεται η Ιερά Μονή Άβελ αφιερωμένη στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Μονόκλιτη βασιλική με τρούλο, του 1770, φέρει επιγραφή του ιδρυτή της του γαιοκτήμονα Άβελ. Η αγιογράφηση είναι έργο των Χιονιαδιτών ζωγράφων Κωνσταντίνου και Μιχαήλ ενώ το τέμπλο από ξύλο οξιάς είναι επιχρυσωμένο και πολύ εντυπωσιακό. Στον περίβολο μάλιστα υπάρχουν και σημάδια οχύρωσης. Λίγο πριν τη μονή υπάρχει και ένα μικρό ξωκλήσι αφιερωμένο στο Γενέσιο της Θεοτόκου Γιούρχαν του 1736, να δεν βιάζεστε κάντε και εκεί μια στάση.
